کلیات گیاهان دارویی

چکیده 

گیاهان داروئی به طورکلی دربرگیرنده همه انواع گیاهان اعم ازداروئی، ادویه ای،معطر

و...می باشد.وگیاهان داروئی که به صورت خشک وخام مصرف می گردندبه کالای عطاری معروف هستند.

حفظ ونگهداری گیاهان داروئی خشک شده تنهادراماکن خشک امکان پذیراست وتهویه بایدبه صورت جریان هوای خشک وعاری ازهرگونه رطوبت باشد.نگهداری درانبارهای نامناسب برکیفیت داروتاثیرمنفی سریع می گذارد.انبارها تمیزوعاری ازهرگونه باکتری باشندوازانبارکردن موادداروئی درمجاوریکدیگربایدنهایت دقت رابعمل آوردزیرابواسطه انتقال ومخلوط شدن موادسمی(نظیرشابیزک،تاتوره،بذرالبنج)باموادغیرسمی آنهاهم زیان آورومسمومیت زامی گردند.

ازانبارکردن موادغیرسمی که حاوی بوی تندونامطبوع می باشند(نظیرریشه سنبل الطیب)درکنارمواددیگراجتناب کرد.گیاهانی که به صورت دم کردنی هستندبیش ازیکسال درانبارنگهداری نشود.

پس ازاستخراج اسانس وهمچنین خشک کردن گیاهان آنهارابسته بندی کرده وبه کارخانجات وموسسات موردنظرحمل کنند.

روی ظروف اسانس وعرقیات اطلاعات لازم برروی برچسب نوشته شده باشد.

درهمه مراحل وروشها هم مسائل فنی وهم بهداشتی درنظرگرفته شود.

بایددرمصرف داروهای گیاهی هم دقت لازم رامبذول داشت وباتوجه به سلامت بدن آنهارامورداستفاده قرارداد.

مقدمه

احساس نیازبه درمان از اساسی ترین وابتدایی ترین تمایلات بشربوده والهه درمان(اسکوالیا)ازمهمترین الهه های مقدس انسان اولیه بوده است(رب النوع یاالهه طب  که نمادآن یک مارمی باشددرتابلو برخی داروخانه ها نیزدیده می شود).

معلوم نیست دقیقا گیاهان از چه زمانی به عنوان دارو مورداستفاده قرار گرفته اند. مسلما اطلاعات مربوط به اثرات وخواص داروئی گیاهان اززمانهای دور بتدریج بدست آمده وسینه به سینه منتقل گشته، با آداب وسنتهای قومی نیزدرآمیخته،سرانجام با زحمت زیاد وازطریق تجربه های مدید،اثرات وخواص آنهادراختیارنسل های معاصرقرارگرفته است.طبق برخی شواهدوسنگ نوشته هابه نظرمی رسد که مصریان وچینیان باستان درزمره اولین جمعیت های بشری بوده اندکه بیش ازسه هزارسال قبل از میلاد مسیح ازگیاهان بعنوان دارواستفاده کرده اند وحتی برخی از گیاهان را برای مصرف بیشتردردرمان دردها کشت داده اند.

مردم یونان باستان خواص داروئی برخی ازگیاهان رابه خوبی می دانسته اند.بقراط حکیم بنیانگذارطب یونان قدیم وشاگردوی ارسطوودیگران،برای استفاده ازگیاهان دردرمان بیماری هاارزش زیادی قائل بوده اند. بعدازاینان،یکی ازشاگردان ارسطوبه نام"تئوفراستوس"مکتب درمان باگیاه رابنیان گذاری کرد.

درقرون هشتم تادهم میلادی(حدودهزارسال پیش)دانشمندان ایرانی مانندابوعلی سینا،محمدزکریای رازی و...به دانش درمان باگیاه رونق زیادی دادندوکتابهای معروفی چون"قانون"و"الحاوی"رابه رشته تحریردرآوردند.درقرن سیزدهم میلادی"ابن بیطار" مطالعات فراوانی درمورد خواص گیاهان داروئی انجام دادوخصوصیات بیش از14000گیاه داروئی رادرکتابش یادآورشد.

پیشرفت اروپائیان دراستفاده ازگیاهان داروئی درقرن هفده وهیجده میلادی ابعادوسیعی یافت وازقرن نوزدهم کوشش جهت استخراج مواد موثره ازگیاهان داروئی وتعیین معیار معین برای تجویزومصرف شروع شد.

دریک تعریف می توان گفت که گیاهان داروئی گسترده وسیعی ازگیاهان هستند که دردرمان بیماری ویادرپیشگیری ازبروز بیماری مورداستفاده قرارمی گیرند.درشعری منسوب به نظامی یک تعریف عام برای گیاهان داروئی ارائه شده است.

                  نرویدبرزمین هرگزگیاهی                که ننوشته است بربرگش دوائی

مهمترین ویژگی گیاهان داروئی به شرح زیرمی توان خلاصه کرد:

1- درپیکر این گیاهان مواد خاصی ساخته وذخیره می شوند که این مواد خواص متعددی دارند. ماده موثره فعال به میزان بسیارکم(معمولاکمترازیک درصدوزن خشک گیاه)ساخته می شود.

2- ممکن است اندام خاصی چون ریشه،ساقه،برگ وگل و...حاوی موادموثره موردنظرباشند.نمی توان تمام اندام گیاه را منبع داروئی دانست.

3-معمولاازاندام های موردنظر بصورت تازه استفاده نمی شود.بایدتحت تاثیرعملیات خاصی چون تمیزکردن،هواخوردن،خشک کردن،استخراج وتصفیه قرارگرفته وسپس مورداستفاده واقع شوند.

4- گیاهان داروئی حاوی مواد موثره درمقایسه باعموم گیاهان مورداستفاده درکشاورزی مانند غلات وسبزی هاکه به طور عام وروزمره مورداستفاده انسان هستنددرمواردخاص قابل استفاده اند.

بطورکلی ازگیاهان داروئی حاوی موادموثره استفاده های مختلفی عمل می آیدکه به صورت زیرمی توان طبقه بندی کرد:

الف- گیاهان داروئی که موادموثره موجوددرآنهابطورمستقیم یاغیرمستقیم اثردرمانی دارندوبعنوان دارواستفاده می شوند.

ب- گیاهان ادویه ای که ازماده موثره فعال آنهادرصنایع غذائی،کنسروسازی،نوشابه سازی و... به منظور بهبود رنگ ، طعم و مزه آنها استفاده می شود مانند : نعناع ، آویشن ، دارچین ، زعفران.

ج- گیاهان عطری که اندامهای خاصی در این گیاهان حاوی ترکیباتی هستند که اسانس نامیده می شوند و دارای عطر و بوی خاصی می باشند و اسانس از راه تقطیرو یا روشهای دیگر استخراج می شوند مانند گل محمدی ، اکالیپتوس ، نارنج.

د- گیاهان رنگی که دارای مواد موثره رنگی طبیعی می باشند و در صنایع غذائی ، آرایشی و بهداشتی و ... مورد استفاده قرار می گیرند مانند حنا ، روناس و زعفران.

گاهی اوقات از یک گیاه به تنهائی می توان هر سه استفاده را نمود ، مثلا نعناع هم در صنایع دارو ئی مورد استفاده قرار می گیرد زیرا خاصیت ضد باکتریائی و ضد قارچی دارد  تب بر است و سبب کاهش درد نیز می گردد حاوی اسانس بوده و به عنوان یکی از گیاهان معطر معرفی می شود در صنایع غذائی به عنوان ادویه استفاده می شود . از گیاهان مشابه نعناع که دارای جمیع صفات باشند می توان آویشن، شوید، اسطو خدوس و گشنیز را نام برد.

با آن که اندام برخی از گیا هان نظیر برگ درخت گردو ، کاکل ذرت ، پوست میوه لوبیا حاوی مواد موثره می باشد و برای مداوای برخی از بیماریها بکار می روند ولی کاشت ، داشت و برداشت این گیاهان صرفا به منظور استفاده از مواد موثره موجود در اندام های آنها انجام نمی شود اساسا گیاه داروئی محسوب نمی شود.

دلایل رویکردجهانی به گیاهان داروئی:

استفاده روزافزون مردم ازگیاهان داروئی وتمایل شرکت های تولیدکننده موادداروئی به داروها وترکیبات بامنشا گیاهی می توان به دلایل زیردانست:

1-   تهیه برخی ازموادموثره بطورمصنوعی امکان پذیرنیست وتنهابصورت طبیعی ازگیاهان قابل استخراج هستند.

2-   مواد داروئی مصنوعی(شیمیائی)هرچندبطورسریع اثرمی بخشندودارای یک تاثیرمشخص می باشندولی دراکثرمواردعوارض جانبی نامطلوب روی بدن انسان بجا می گذارنددرحالیکه موادگیاهی تاثیرمفیدواثرات جانبی خوبی روی سلامت بدن دارند.

3-   برخی ازعطرواسانس های مورد استفاده درصنایع آرایشی- بهداشتی- موادشیمیائی خانگی(شامپو،صابون،خوشبوکننده های هواو...)بدون وجودموادمذکورساخت آنهاامکان پذیرنمی باشد.

4-   درصنایع کنسروسازی وشیرینی سازی و...درسطح دقیق وحساب شده برای بهترشدن طعم ورنگ وبوی محصول ازموادموثره استفاده می شود.موادموثره گیاهان ادویه ای مانندزیره سبز،ترخون وگشنیزعلاوه برطعم ومزه موادغذائی که بهترمیکننداشتهاآورنیزهست وسبب هضم موادغذائی وسلامت کاردستگاه گوارش

می گردد.

کاربردهای مختلف گیاهان داروئی

1-استفاده ازگیاهان داروئی درخودکفائی،ارزآوری وتحول اقتصادکشور

      وجود اقلیم های مختلف وگونه های انحصاری درکشورایران این امکان را بوجود

می آوردکه انواع بذورگیاهان ومواد موثره منحصربه فرددرایران تولیدوبه بازارجهانی ارائه شود.گیاهان داروئی جزومنابع تجدیدشونده هستندوبنابراین دردرازمدت امکان جایگزینی بانفت راخواهندداشت.

2-استفاده ازگیاهان داروئی درایجاداشتغال

برای برداشت محصول یک هکتارگل محمدی(40تا50نفر-روز)گل گاوزبان(60تا80نفر-روز)بابونه(30تا40نفر-روز)وزعفران چندین برابر این تعدادکارگرلازم است وچنانچه جهت عملیات خاک ورزی وتهیه بستر،داشت،خشک کردن،بسته بندی،بازاریابی،صادرات وحمل ونقل رادرنظربگیریم میزان اشتغال زائی معلوم می شود.

3-استفاده ازگیاهان داروئی درداروسازی وصنایع جنبی داروسازی

تولیدداروازموادگیاهی سابقه ای به قدمت تاریخ انسان دارد.ازکتیرادرتهیه موادژلاتینی موردنیازجهت ساختن پوشش کپسول ها استفاده می شود.ازنوعی سروکوهی روغنی به نام کادمی گیرندکه دردامپزشکی مصرف دارد.ریلسان(Rilsan)ماده ساخته شده ازروغن کرچک است که درتهیه ابزارجراحی،پستانک های قطره چکان بکارمی رود.ازبادرنجبویه درتهیه قرص های نیروزااستفاده می شود.تزریق اسانس بادرنجبویه وافسنطین ومرزه درحیوانات باعث حالت تهاجم ووحشی گری حیوانات(درگاوبازی وگاوسواری)می گردد

4-استفاده ازگیاهان داروئی درپرورش زنبورعسل

زنبورعسل(Apis   mellifica)به لحاظ تولیدفرآورده های منحصربه فردیعنی عسل،موم،

ژله رویال،بره موم وزهرازدیربازدردرمان وتغذیه موردتوجه بوده وامروزه زنبورداری بعنوان صنعتی مدرن دردنیا مطرح است.نقش زنبورعسل درگرده افشانی گیاهان گلداربسیاراساسی است.گرده افشانی عامل بقاء وتنوع گونه هاست.

درکشورهای پیشرفته انواع عسل باتوجه به گیاه موردتغذیه زنبور،بطورجداگانه بسته بندی وارائه می شود. تفاوت دررنگ،طعم،عطروویسکوزیته وخواص درمانی ازجمله مواردمهم درگروه بندی اینگونه عسل هاست.موم ماده ضدآبی است که درپوشش قرص،تهیه مرهم، کرم ولوازم آرایش بکارمی رود.

گیاهان داروئی مانندگاوزبان بوراگو،رزماری،اسطوخدوس،مریم گلی،شکرتیغال وزوفا گلهای آبی رنگ دارندوبه شدت موردتوجه زنبورعسل هستند.گیاهانی مانندگلرنگ،گل گاوزبان،اکالیپتوس،آویشن،گون وسنجدبعلت تولیدشهدوگرده وسهولت دسترسی به آنها

ورازیانه، زیتون،اقاقیا،اسفرزه،گل گندم،انواع بیدوگل محمدی بعلت تولیدگرده بسیاروکاج،شاه بلوط وصنوبربه علت تولیدعسلک زیاد،موردتوجه زنبورعسل هستند.عسل تولیدشده ازگلهای داتوره موجب بروزحالت تخدیری وعسل حاصل ازگل انگشتانه،گل صدتومانی وآزالیاموجب مسمومیت انسان می شود.تاثیر اینگونه عسلها برانبوه لشکریان ودرپی آن قلع وقمع شدن وشکست توسط سپاهیان دشمن ازحوادث مهم تاریخی برخی کشورهای اروپائی است.

1- استفاده ازگیاهان داروئی درگل آرائی،تهیه گل خشک وتزئین

غنچه گل محمدی پس ازخشک شدن رایحه خودراحفظ می کند.بذرهای سیاهدانه برای تزئین وبذرهای رسیده چشم خروس(شیرین بیان هندی)که دارای رنگ قرمزسرخابی است برای تهیه بسترگلدانهای مصنوعی،تسبیح،گردنبندوجواهرات مصنوعی استفاده میشودوانواع کرچک دارای بذرهای منقوط ومتنوعی است که می توان درتزئین بکاربرد

2-استفاده ازگیاهان داروئی درتامین اهداف فرهنگی

درکشورماشاخص ترین گیاه که فرآورده های آن ارزش فرهنگی ومذهبی خاصی دارد گل محمدی است.بکارگیری گلاب درتطهیرخانه خداوگل،عطروگلاب حاصل ازگل محمدی با خالص ترین اعتقادات دین اسلام ومظاهرآن نظیرمساجد، حرمها، سجاده ها و

دیگراماکن مقدس عجین شده است.درجشن هاواعیاداز اسپندوکندردرمطبوع ساختن هوااستفاده می شود.

گیاهان اسانس دارومعطربومی ازجمله یادگارهای تمدنهای گذشته است که حفظ وتوسعه آن علیرغم شرایط حادطبیعی،اجتماعی واقتصادی نشان دهنده نقش گیاهان داروئی درفرهنگ است.

طبقه بندی گیاهان ازنظرمکان رویش

تنوع زیستی گیاهان داروئی منحصربه عرصه های منابع طبیعی نبوده بلکه دراراضی مختلف پراکنده است.

مراتع وجنگل ها:ازجمله گیاهان داروئی موجوددرمراتع وجنگلهای کشورمی توان اززالزالک،بنه،شیرخشت،زرشک،کنار،خرزهره،شیرین بیان،خارشتر،آنغوزه،سنبل الطیب،اسپند،سروکوهی،زیره سیاه،پرسیاوشان،انواع آویشن ودرخت مسواک را نام برد.بهره برداریهای انسان ازاکوسیستمهای طبیعی،بدون رعایت اصول مدیریت اکولوژیکی وزیست محیطی تغییراتی نظیرفرسایش خاک،فقرغذائی وتحلیل خاک،تحلیل تنوع زیستی وژنتیکی رادرمحیطهای طبیعی باعث خواهدشد.

حاشیه مزارع،باغات وفضاهای سبز(بعنوان علف هرز):دسته ای ازگیاهان که درمکانهائی که ازنظر انسان نامناسب ومزاحم شناخته می شوندونام علف هرزبرآنها اطلاق می شودسبزشده ورویش می نمایند.این گیاهان دارای ارزش داروئی وصنعتی قابل توجهی هستندمانندشیرین بیان،رناس(درگلستانهای گل محمدی)گل قاصدوانواع بارهنگ،خارشتر،اسپند،کرچک،آفتاب پرست،خرفه و...که بسته به هرمنطقه سازگاریهای ویژه ای دارند.ازجهات ویژه ای قابل توجه هستند.اول،این گیاهان ازنهاده های کشاورزی مانند کودوآب وخاک مناسب استفاده می کنندوباعنایت ومراقبت بیشتر تولیدبهترخواهندداشت.دوم،سهمی ازهزینه های تولیدبافروش وعرضه این گیاهان جبران می شودوهزینه قابل توجهی که صرف علف زنی می شودحذف می گردد.وسوم آنکه،با توجه به گسترش وتنوع مزارع وباغات وفضاهای سبز،حفظ این گیاهان درکنار محصولات اصلی کمک شایانی به حفظ ژرم پلاسم گیاهی کشورمی کند.

کشتزارهای تولیدانبوه:معدودی ازگیاهان داروئی درکشت وکارانبوه موردتوجه هستند.مانندزیره سبز،زیره سیاه،سیاه دانه،سیر،شوید،نعناع،حناوگل محمدی.گیاهان داروئی نظیرکرچک(بیدانجیر)،رازیانه(بادیان)،گاوزبان،شمال،عناب،سماق وزرشک نه بعنوان کشت اصلی بلکه بصورت کشت حاشیه ای موردتوجه ومراقبت باغداران،زارعین وگلکاران قرارداشته است.

یکی ازراههای اساسی حفظ تنوع زیستی،مراقبت ازگیاهان درمحیطهای طبیعی مزارع است که روش حفاظت پویامی گویند.

طبقه بندی ازنظردوره رویش

گیاهان داروئی یک ساله:گیاهانی مانند انیسون،زنیان،گاوزبان بوراگو،زیره سبز،انواع اسفرزه وکدوی پوسته کاغذی.گیاهی مانندکرچک درمناطق گرمسیری چندساله است ودرمناطق سردومعتدل کشوربه گیاهی یکساله تبدیل می شود،وبا شروع یخبندان ازبین می رودورازیانه برعکس این گیاه درمناطق سردچندساله است ودرصورت برخوردباگرمای شدیدجنوب به گیاه یک ساله تبدیل می شود.

گیاهان داروئی دوساله:درسال اول فقط رشدرویشی دارندوطی سال دوم به بذرمیروندوبعدازآن دوره رویش آنهاتمام می شودمانندگل مغربی،بابونه،اوره آوباباآدم.

گیاهان داروئی چندساله:این گیاهان شامل

الف)گیاهان داروئی چندساله علفی مثل نعناع،رناس،سداب،علف چای،زیره سیاه،غافث،همیشه بهار،انواع سنبل الطیب،صبرزرد،شوکران ورازیانه.

ب)گیاهان داروئی دائمی چوبی(بوته ای)مثل گل محمدی،رزماری،اسطوخدوس،شیرخشت،به لیمو،گل ساعتی،مورد،مریم گلی،شابیزک،شیرین بیان وزوفا.

ج)گیاهان داروئی درختی مانندعناب،سماق،اکالیپتوس،زیتون،سرخداروژینکو.

انتشارموادموثردراندامهای مختلف گیاه

درگیاه چشم خروس،ماده سمی دربذروجودداردوگلسیریزین درریشه متمرکزاست.درزرشک آلکالوئیدبربرین بابیشترین میزان درپوست ومقدارکم آن دربرگ وچوب وجودداردومیزان آن درمیوه ناچیزاست،درحالیکه میوه مقادیرزیادی ویتامین ث داردکه ازلیموترش بیشتراست.

1-درکل اندام گیاه:ماده موثره درسرخدار،رازیانه،کلشی کم،والک(سیرخرس)،علف چشمه،شقایق نعمانی وخرزهره درکل اندام گیاه یافت می شود.

2-دربذر:ماریتیغال،شنبلیله،خاکشیر،به دانه،کرچک،سیاهدانه،انواع زیره،انواع بالنگوجزء این دسته است.

3-دربرگ:به لیمو،گردو،غان،تمشک،آویشن،توتون وتنباکو.

4-درساقه:پوست ساقه دارچین،انواع بید،بلوط،آقطی سیاه ودرساقه سبزرزماری مواد موثره قراردارد.

5-درسرشاخه های گل دار:مریم گلی،پونه،نعناع،آویشن،علف چای،اسطوخدوس.

6-درریزوم:زنجبیل شامی(راسن)،اکسیرترکی،گزنه،ترشک،صابونی،زردچوبه،بیدگیاه وسنبل الطیب.

7-درمیوه:میوه گل رز(هیپانتیوم)،میوه گل ساعتی،میوه زیتون تلخ(ماده سمی)،عناب،سپستان،رازک(تارهای موجوددرقاعده وسطح میوه)،پوست میوه گردو،زرشک(ویتامین ث)محل تجمع موادموثره است.

8-درریشه:روناس،شیرین بیان،خریق سفید،گزنه وصابونی.

9-درگل:بابونه،گل محمدی(همه گل)،رازک(گل آذین قبل ازرسیدن کامل)،کاکل ذرت،زعفران(بخشهایی ازاندام زایشی،گاوزبان شمال(گلبرگها)،اسطوخدوس که درگل یااجزاءآن موادقرارگرفته اند.

10-درهاگ:پنجه گرگ

11-درجوانه های تازه رس:کاج جنگلی

12-درچوب:ارس

13-درپیاز:سیروپیاز

14-درشیرابه:تریاک،مامیران(شیرابه تازه)،انجیر،آنغوزه

15-درغده:زنجبیل شامی

کشت وگردآوری گیاهان داروئی

بسیاری ازگیاهان که درطب خانگی مصرف می کنیم بومی هستندمانندنعناع صحرائی،مریم گلی،فرنجمشک سالیان درازدرزمینهای ماکشت شده اند.برخی ازآنهالازم است اگر به حالت وحشی هم وجوددارندکشت کنیم.

گیاهان پرورشی اگرازدانه های خوب انتخاب شده،درخاک مناسب کاشته شده وآب وهوای مناسب پرورش یافته باشنددست کم به اندازه گیاهان وحشی موثرند.درموردکشت وگردآوری بایدکوشش کردکه گیاهانی که حداکثرفعالیت رادارندتهیه کرد.هنگام کشت تجارتی بایدسعی کردکه نژادمناسبی ازبین گونه ها کشت داده شوند.گیاهان مختلف درخاکهای بسیارمتفاوت می رویند.مثل نعناع صحرائی که اگردرزمینهای باطلاقی باشدبسیارپرپشت رشدمی کندامابدلیل محل نامناسب اسانس آن بوی نامطبوع باطلاق رادارد.

کودها:تمام گیاهان به خاک کوددارمناسب نیازمندند.بااستفاده ازکودهای نیتروژنه مقدارموادموثره موجوددربلادون وتاتوره افزایش می یابد.بطورکلی ازمصرف کودهای بسیاراختصاصی بایدخودداری کرد.

آب وهوا:نبایدتصورشودکه درآب وهوای گرم همیشه گیاهان غنی ازموادموثره پرورش می یابند.ازسوی دیگردرست است که درآب وهوای سردمعمولاگیاهانی باکیفیت پست ایجادمی شود.این عقیده شایع که گیاهان کوهستانی موثرترازگیاهان زمینها ی پست هستندتاحدودی صحیح است.درارتفاعات بلندترازحدود1600تا2000مترحتی درگیاهان دارای منشا کوهستانی(مانندزیره سیاه وتاج الملوک)مقدارموادموثره کاهش می یابد.این کاهش مقدارموادموثره احتمالابه علت کاهش حرارت کوهستان بویژه درطی شب است.

نور:می تواندنقش مهمی داشته باشد.بعضی ازنعناعیان(مانندbalm،مرزنگوش)اگردرمکانهای کاملاروشن کشت شوندغددروغنی زیادتروبنابراین روغنهای فراربیشتری دارند.

زمان گردآوری:گیاهان آلکالوئیددارنظیربلادون یاتاتوره صبحهابیشترازعصرهادارای موادموثره هستند.گیاهان رانبایددرروزهای بارانی یا هنگامی که هنوزازشبنم پوشیده

 شده اندگردآوری کرد.

محافظت:گیاهان تازه معمولاباخشک کردن آنهاانجام می گیرد.پس ازآن می توان درسرتاسرسال ازآنهااستفاده کرد.روشهای خشک کردن تاثیرزیادی برروی مقدارموادموثره دارد.

خشک کردن:درآب وهوای مرطوب مشکلاتی به همراه دارد.درآب وهوای گرم وخشک تقریباتمام گیاهان رامی توان بدون هیچگونه وسیله ای درهواخشک کرد.امادرفصول مرطوب کشتکارتجارتی گیاهان داروئی بایدابزارهای ویژه ای داشته باشد.مثلاازخشک کننده های مخصوص خشک کردن میوه ها وسبزیهااستفاده کندکه دمای آن بدقت تنظیم شود.

خشک کردن بایددرسایه انجام گیرد.این موضوع درموردگیاهانی که حاوی روغنهای فرارندمطمئنادرست است زیراهنگامی که دربرابرآفتاب خشک می شوندتا30درصداین ترکیبات راازدست می دهند.

هرروشی که برای خشک کردن انتخاب می شود(سایه،آفتاب،دستگاه خشک کننده)گستراندن گیاهان درلایه های نازک بدون اینکه قسمتهای مختلف آنهاروی هم انباشته شوندحائزاهمیت بسیاراست.

برای خشک کردن مقادیرزیادترگیاهان بهتراست که ازسینی های کم عمق که کف آنها تورهای سیمی یا گونی است استفاده شود.پیش ازخشک کردن بهتراست اندام های زائدکه جریان خشک کردن راکندمی کندجداکرد.

قواعد عمومی که برای گردآوری وخشک کردن بایدرعایت کردشامل:

1- فقط گونه هایی که درمنطقه فراوانندجمع آوری نمود.گردآوری گیاهان کمیاب انهدام غیرقابل توجیه طبیعت است.

2- درهربارفقط چندگونه راگردآوری نمودتاازمخلوط شدن اتفاقی که گیاه رابی ارزش می سازدپیشگیری نمود.

3-گیاهان بویژه برگها،گلهاراهرچه زودترپس ازگردآوری خشک کرد.گیاهان معطردرسایه ومکانی که جریان هوابسیارخوب است درلایه های نازک گستراند.بهترین روش آن است که اصلاروی هم قرارنگیرند.

4- ازگرمادادن برای گیاهانی استفاده شودکه تازه هستندبوندارند.گیاهان معطررانبایددرحرارت بیش از35درجه سانتیگرادقرارداد.گل انگشتانه ای که حداکثر فعالیت راداردباخشک کردن دردمای 25درجه سانتیگرادبدست می آید.

5- ریشه های قطوربایدهمیشه پیش ازخشک شدن ازطول برید.

6- گیاهان خشک شده را بایدسریعادرظروف کاملاخشک قراردادوبه دقت جابجاکردوگرنه به آسانی خردمی شوند.

7- گیاهان اسانس داررانبایددرساک یاجعبه های پلاستیکی نگهداری کردزیراپلاستیک اسانس های گیاهی راجذب می کندوپس ازآن ازسطح خارجی تبخیرمی شود.

8- بسیاردقت شودکه هیچ گیاه دیگری باگیاه گردآوری شده مخلوط نشود.

گیاهان اسانس دار:

اسانس ها ترکیبات پیچیده ای هستندومخلوطی ازاسترها،الکل ها،ترپن ها،آلدئیدها و

ستن ها می باشند.ازاسانس ها بعنوان دارو،طعم دهنده دارووغذاودرتهیه عطروادکلن وموادآرایشی- بهداشتی نظیرکرمهای زیبائی استفاده می شود.محل تجمع اسانس درگیاهان مختلف فرق می کنددرتیره نعنائیان درکرکهای غده ای اپیدرم،درخانواده چتریان درلوله های مترشحه،درگیاه دارچین درپوست تنه،دررازیانه وزیره دردانه،درصندل درچوب،درعطرچای دربرگ وساقه،دراسطوخدوس درگل وبرگ،دریاس وگل محمدی درگل،درپرتقال درشکوفه ومیوه ودرباریچه درصمغ ودرآنجلیکادرریشه وجوددارد.

معمولااسانس ها به روش تقطیرازگیاهان اسانس دار جدامی شوند.تقطیرباآب،تقطیرباآب وبخاروجداسازی بابخارازروشهای مرسوم استحصال اسانس است.

روش های دیگراستخراج اسانس عبارتنداز:

1-روش مکانیکی:دراثرفشردن وبرش اندام های گیاهان مانندپوست مرکبات وبرگاموت اسانس آنهاجدامی شود.

2-روش شیمیائی:استفاده ازآنزیم هابرای اسانس های گلوکزیدی مانندخردل وبادام تلخ.

3-روش استفاده ازحلالها:درمواقعی که مقادیرگیاه کم است بااستفاده ازحلالهایی ماننداتراسانس جدامی شود.

4-استفاده ازگازها:ماننداستفاده ازدی اکسیدکربن

5-تقطیرتجزیه ای.

درهراسانس گیاهی یک جزءمدنظراست درکشورفرانسه بطورمثال اسانس آویشن بایددارای25-24درصدتیمول باشد.

گیاهان اسانس دارمانند:رزماری،مرزنجوش،برگ بو،پونه،ترخون،خردل،دارچین،زیره،

زنجبیل، شوید،بومادران،مریم گلی،نعناع و...اسانس هامی تواند باعث جذب برخی حشرات ویادفع برخی دیگرگردد.

تفاوت اسانس وعرق

اسانس هاموادمعطره موجوددربرخی گیاهان می باشندکه ازبووطعم خاصی برخوردار

می باشندودردرجه حرارتهای معمولی تبخیرمی شوندودرآب غیرمحلول اندیابه سختی حل میشوند.وزن مخصوصشان کمترازآب است بنابراین روی سطح آب جمع می شوند.

عرقیات فرآورده هایی هستندکه ازتقطیرموادفرارموجوددراندامهای مختلف گیاه همراه بابخارآب به دست می آیند.عرق تولیدی ممکن است ازیک گیاه ویامخلوطی ازچندگیاه باشد.مثلادرگلاب که یکی ازعرقیات معروف است بطورمتوسط درهرلیترآن450-  100میلیگرم اسانس وجودداردکه می توان درفرآیندتولیداسانس خالص راجدانمودویا این که مبادرت به تولیدعرقیات کرد.روش کلی تولیدهردوتقریبایکسان می باشد.

روش کارتولیدعرقیات گیاهی(Herbal       Distillates)

روش معمولی شامل:آماده سازی،عمل تقطیر،خنک کردن،جمع آوری،کنترل اولیه،بسته بندی،پاستوریزه کردن،کنترل عرقیات بسته بندی شده،نشانه گذاری وتوزیع می باشد.

درمراحل کنترل قبل ازبسته بندی ازنظرکیفیت کنترل می شوند.

مقدارمصرف اسانس ها

اسانس هابه شکل های مختلف ومنظورهای مختلف ممکن است توسط انسان مصرف شودوبه سن ووزن فردمصرف کننده ارتباط دارد.چون واکنشهای شیمیائی بعدازاستخراج سریع بوقوع می پیوندندوکاهش کیفیت ویافاسدشدن رابه دنبال دارندبایددرمصرف آن دقت کرد.دردرجه حرارتهای پائین نگهداری کردوظروف محتوی اسانس کاملاپرودربشان محکم باشدتاورودهواصورت نگیرد.اسیدسیتریک مانع انجام واکنش های خاص شیمیائی یون فلزات سنگین مانندمس می شوداگرظروف فلزی است کمی اسیدبرای نگهداری بهتراضافه شود.

آویشن شیرازی:Thymus    Kotschyanus    Boise

بوته ای کوچک با گلهای بنفش رنگ باقسمتهای مورداستفاده برگ وگل معطرآن می باشدکه درفصول بهاروتابستان می توان چیدوپس ازخشک کردن درسایه آنرامورداستفاده قرارداد.این گیاه خدمتگزار معده ودستگاه هاضمه بوده،نیروبخش ومحرک،بی خوابی وطپش قلب راتسکین می دهد.به واسطه داشتن ماده معطربه نام تیمول خاصیت ضدعفونی کنندگی داشته وبرحسب ضرورت می توان به صورت کمپرس،لوسیون بکاربردآویشن دراستعمال خارجی برای رگ بریدگی،ازجادررفتگی،لکه های کبودروی پوست،نقرس،رماتیسم ودندان دردموثرنیزهست.

زنیان:Carum      Copticum

به خانواده چتریان تعلق داشته ودرمراتع ایران ونواحی شرقی هندومصرمی روید.میوه آن مورداستفاده است.دارای اثرازبین برنده بوی بددهان وشفادادن زخم هایی که چرک کرده است می باشد.دراصفهان همانند انیسون کرتی ونشتی کاشته می شودولی نیازآبی آن بیشترازانیسون است.بذررادربهارکاشته ودراوایل مردادتااواخرشهریورماه می رسد.

بابونه گاوی:Chrysanthemum      Pathenium

تخم رادرفصل بهارمی پاشندوفصل پائیزقلمه آن رامی کارند.خاک محل کشت راباکودتقویت کرده وعلفهای هرزآن راچیده ودرپائیزانشعابات کشت داده راتکثیرمی کنند.گل بابونه مورداستفاده است که صبح زودودرهوای خشک یابعدازتبخیرشبنم آن راچیده ودرسایه خشک می کنند.ضداسپاسم،حشره کش،بازکننده گرفتگی هاوانسدادمجاری کبد،دهانه عروق،رفع آب مرواریدوانگل کش است.

برای کشت آن خاک نرم لازم است.علاوه برمراتع درباغ وطبیعت می توان آنراکشت داد.

رازیانه:Foeniculum     Vulgare  Mill

به صورت سبزی یک ماده غذائی بسیارمفید،آرام کننده معده وروده،اشتهاآور.موجب تسکین سیاه سرفه وآسم.بصورت مایع غرغره جهت تسکین گلودرداستفاده می شود.

ازخانواده چتریان است.منطقه موردکشت بایدگرم وآفتابگیروطول روزهای آخرتابستان بلند،ملایم وخشک باشد.بصورت نشاکاری نیزمی توان کشت نمود.تمام اجزای گیاه مورداستفاده قرارمی گیرد.ریشه آنرادراواخرپائیزمی توان درآوردوخشک کرد.بذورهم به صورت یک زمان نمی رسدوبذوررسیده رابایدمرحله مرحله جمع آوری کرد.

بادام تلخ:Amygdalus   Communis  Var.  Amara

درختی است بابرگهای درازونوک تیزوگلهای صورتی که دراوایل بهارظاهرمی شود.میوه سبزوپوشیده ازکرک است.بعلت دارابودن خواص نرم کننده وضدالتهاب درتهیه انواع پمادها،کرم هاومحلول های روغنی داروئی وبهداشتی مصرف دارد.

زیره سبز:Cuminum   Cymimum  L.  

قسمت مورداستفاده میوه است.گیاهی است یکساله وعلفی.روغن زیتون همراه بااین گیاه برای ناخنک چشم استفاده می شود.دربیماریهای ضدصرع،تشنج،مقوی معده ومعرق مصرف می شود.

زیره سیاه:Carum   Carvi   L.  

گیاهی است بابوی بسیارمعطر،مطبوع وقوی.گیاهی دوساله که گلهایش دراردیبهشت سال دوم ظاهرمی شود.برداشت محصول بایدبااحتیاط شروع شود.وبرداشت دیرسبب شده چترمیوه خشک شده ودرموقع برداشت بریزدوقسمتی ازمحصول ازدست رود.محصول صبح زودکه هنوزشبنم روی بوته هاست چیده می شود.پس ازبرداشت شاخه های میوه دارراروی هم دسته کرده و20-15روزدرمحل کوبیدن می گذارندتارسیدن میوه ها کامل شودوپس ازآن کوبیده وبوجاری می کنند.برای دل پیچه کودکان،ضعف اعصاب،بلع هوامفیداست.ودردامپزشکی برای رفع قولنج،اسپاسم های معدی،بی اشتهائی وکم شدن مقدارشیردامهااستفاده می شود.ازاسانس زیره درتهیه صابون های عطری استفاده میشود.بهتراست ازمصرف زیره بطورمدام خودداری نمود.

نعناع:Menha   Arvensis  

گیاهی است علفی که برگ،سرشاخه گلدارواسانس آن مورداستفاده قرارمی گیرد.دارای خاصیت نیرودهندگی،مقوی معده،رفع دردشکم،ناراحتی اعصاب،خونریزی بینی وسردردوسرماخوردگی استفاده می شود.ازاسانس آن درعطرسازی استفاده به عمل

می آید.

چنار:Plantanus   Orientalis

درختی است باچوبی سخت.پوست درخت،ریشه،برگ،میوه وگل قابل استفاده است.ازریشه جهت مارگزیدگی وازپوست برای رفع لکه های پوست بدن که غالبادرناحیه گردن پیش می آیدوبرگ تازه له شده پخته برای ورم زانووخیس کرده گل ومیوه آن درآب برای ورم چشم نافع است.

*غباری که روی برگ چنارمی نشیندبرای ریه،صدا،گوش وچشم مضراست ودرصورت تماس علاج آن خوردن شیرتازه می باشد.

نسترن:Rosa  Canina

گیاهی است ازخانواده گل سرخیان،میوه وبرگ استفاده می شود.قسمت گوشتدارمیوه دارای اثرضداسکوربوت(کمبودویتامین ث)است.برای بیماریهای ناشی ازالتهاب وورم کلیه بکارمی رود.

براثرگزش نوعی حشره برجستگی کوچک،پوشیده ازتاروبه رنگ سبزمایل به قرمزبه نام بدگاربوجودمی آیدکه دارای اثرمقوی ورفع عرق داشته وموجب کاهش آلبومین ادراروازدیادادرارمی گردد.

اکالیپتوس:Eucalyptus   Sp. 

این درخت بواسطه مصرف آب فراوان رشدسریع داشته واغلب برای خشک کردن باطلاق هاومبارزه بااراضی باطلاقی مالاریاخیزاستفاده می شود.دربرابرسرما مقاومت ندارد.صمغی بنام صمغ کینوازاین گیاه استخراج می شودکه بندآورنده خونریزی است ودردندانپزشکی استفاده می شود.درتمام نقاط دنیابرای بهبودسرفه،سینه درد،سرماخوردگی،زخم گلووبیماریهای عفونی مصرف می شود.دراستعمال خارجی بی حس کننده ملایم موضعی وضدعفونی کننده است ومواردمصرف بسیاری دارد.البته شایان ذکراست که مصرف بی رویه وزیاداسانس باعث ایجادعوارضی دربدن نظیرورم معده وروده،سردرد،پیدایش خون درادراروپائین آمدن فشارخون می شودومصرف زیادباعث فلجی دستگاه تنفس،خفگی ومرگ می شود.

خارشتر:Alhagi   Maurorum

درفارسی خاربزواشترخارنیزمی گویند.موسم گلدهی دراردیبهشت ماه است.ازبرگهای آن روغنی بدست می آیدکه دردرمان روماتیسم بکارمی رودواگرعرق گیاه مدتی بامداومت خورده شودبرای رفع سنگ کلیه ومثانه موثراست.ازگل خارشترایرانی برای درمان خونریزی استفاده می شود.ازمصرف آن درموردتب های گرم بایدپرهیزکرد.

شاه تره:Fumaria   Parviflora

دردرمان بیماریهای کبدی ومخصوصایرقان توصیه شده است.آرام بخش بوده ودرتصفیه خون بسیارموثراست.تمام اندامها قابل مصرف هستند.بعدازجمع آوری بایدآنهارادسته کردوبرای خشک کردن آویزان نمود.

ازاردیبهشت ماه تاپائیزمی توان آنراجمع آوری کرد.بایدساقه هاوبوته های تمیزوسالم که دارای برگ وگل بیشتری هستندانتخاب کرد.

تقریبادرتمامی مناطق کشورهم پراکنش داردودرفارس اطراف شیرازوکازرون مشاهده

می شود.

لیست برخی ازداروهای گیاهی موجوددرداروخانه های کشور